Η σωκρατική θεώρηση για τον άνθρωπο

Η στροφή της φιλοσοφικής έρευνας από τις κοσμολογικές αναζη-

τήσεις και τη μελέτη της φύσεως προς τα προβλήματα της ηθικής και πο-

λιτικής ζωής του ανθρώπου, στροφή που, ως γνωστόν, συντελέσθηκε κα-

τά το δεύτερο μισό του  5

ου

αιώνα π.Χ.

με τους Σοφιστές και τον Σωκράτη,

έφερε αναπόφευκτα στο επίκεντρο των φιλοσοφικών ενδιαφερόντων και

το ερώτημα «τί εἶναι ἄνθρωπος».

Πριν επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε τις ανθρωπολογικές από-

ψεις του Σωκράτη βασιζόμενοι στους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους,

στα Ἀπομνημονεύματα του Ξενοφώντα και σε σχετικές πληροφορίες του

Αριστοτέλη, θα αναφερθούμε εν συντομία στις κυριότερες θέσεις των Σο-

φιστών, όσον αφορά την ανθρώπινη φύση, γιατί αυτό θα μας βοηθήσει να

κατανοήσουμε πληρέστερα την σωκρατική αντίληψη για τον άνθρωπο,

εφόσον οι Σοφιστές υπήρξαν οι σημαντικότεροι συνομιλητές και αντίπα-

λοι του Σωκράτη και ο σωκρατικός στοχασμός συνιστά αναμφισβήτητα

απάντηση στη σοφιστική πρόκληση, αλλά και απάντηση στη γενικότερη

ηθικοπολιτική κρίση της εποχής.

Οι Σοφιστές, όσο τα αποσπάσματα από το έργο τους και οι αρχαίες

γι’ αυτούς μαρτυρίες επιτρέπουν να συμπεράνουμε, είδαν στον άνθρωπο

ένα ξεχωριστό ον, που χάρη στην ικανότητά του για αίσθηση και αντίλη-

ψη, τη νοημοσύνη του και τη λογική του κρίση είναι σε θέση να δίνει νόη-

μα και περιεχόμενο στον κόσμο που το περιβάλλει. Η αντίληψη αυτή,  η- 2 -

οποία αντιπροσωπεύει την   πιο ουσιαστική έκφραση του σοφιστικού αν-

θρωποκεντρισμού, βρίσκει τη χαρακτηριστική διατύπωσή της στη γνωστή

ρήση του Πρωταγόρα  «πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος τῶν

μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν» (DK 80 B 1), ρήση για

την οποία, από την αρχαιότητα ώς και τις μέρες μας, σημαντικοί φιλόσο-

φοι και ερευνητές έχουν υποστηρίξει ότι συνεπάγεται γνωσιολογικό και

ηθικό σχετικισμό,  ότι υπηρετεί την αυθαιρεσία της υποκειμενικής διάθε-

σης και ότι ενθαρρύνει την ανάπτυξη ατομικιστικών τάσεων. Οι Σοφιστές,

παρόλο που στην ιδιότητα του ανθρώπου να σκέπτεται και να εκφράζει

την σκέψη του με την ομιλία αναγνώρισαν την ειδοποιό διαφορά του ένα-

ντι των άλλων ζώων, δεν ταύτισαν ποτέ τον άνθρωπο αποκλειστικά με τη

λογική του διάσταση. Αντίκρυσαν δηλαδή τον άνθρωπο όχι μόνο ως λόγο,

αλλά και ως πάθος και πίστευαν ότι με τις δυνατότητες που προσφέρει η

τέχνη της ρητορικής,  την οποία δίδασκαν,  το θυμικό στοιχείο της ψυχής

μπορεί να χειραγωγηθεί. Πίστευαν επίσης ότι η ανθρώπινη ύπαρξη προσ-

διορίζεται σε μεγάλο βαθμό από ανάγκες,  ορέξεις και επιθυμίες, που α-

παιτούν ικανοποίηση,  η οποία είναι άρρηκτα δεμένη με το αίσθημα της

ηδονής και της ευχαρίστησης. Την εγγενή τάση του ανθρώπου να επιζητεί

την ηδονή και να αποστρέφεται τον πόνο την εξέλαβαν ως βασικό οντο-

λογικό του γνώρισμα και δεν δίστασαν ορισμένοι από αυτούς να αναγά-

γουν την ηδονή σε ρυθμιστική αρχή της πράξης και να θεωρήσουν την ε-

πιδίωξή της ως την κατεξοχήν έκφραση της ορθολογικότητας,  θέτοντας

έτσι τελικά τον λόγο στην υπηρεσία των παθών και της επιθυμίας και συ-

νεπώς στην υπηρεσία εγωιστικών και χρησιμοθηρικών στόχων και σκο-

πών. Η εργαλειοποίηση του λόγου εντός του σοφιστικού κινήματος, πού

κατά τον Σωκράτη σήμαινε κλονισμό του κύρους του, είχε σημαντικές συ-

νέπειες για την ανθρωπολογία του, όπως στη συνέχεια θα φανεί.

Με τον Σωκράτη η μελέτη του ανθρώπου γίνεται συστηματικότερη

και ουσιαστικότερη,  αφού αφετηρία της φιλοσοφικής του κατεύθυνσης- 3 -

υπήρξε η προτροπή  «γνῶθι σαυτὸν» (Φαῖδρ. 229e-230a· Ἀπολ. 28e, 38a) και

έργο ζωής η ανακάλυψη των ποιοτήτων και των γνωρισμάτων της αν-

θρώπινης φύσης. Με επιμονή και μεθοδικότητα ο Σωκράτης κατόρθωσε

να διακρίνει τα σταθερά και καθολικά στοιχεία, που συνθέτουν την ουσία

του ανθρώπου, και να συλλάβει σύμφωνα με τον  G.W.F. Hegel την υπο-

κειμενικότητα  «κατά τρόπο πιο οριστικό, πιο διεισδυτικό» από ό,τι οι Σο-

φιστές.

Η προσπάθεια του Σωκράτη να προσεγγίσει την εσώτερη ύπαρξη

του ανθρώπου και να γνωρίσει τον αληθινό εαυτό, καθώς και η αποκλει-

στική ενασχόλησή του με τα ανθρώπινα μαρτυρούν για τον ανθρωποκε-

ντρικό χαρακτήρα του στοχασμού του, αλλά θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο

σωκρατικός ανθρωποκεντρισμός δεν καταλήγει σε άκρο υποκειμενισμό.

Ο άνθρωπος κατά τον Σωκράτη, παρόλο που είναι ένα θαυμαστό ον και η

θεία πρόνοια έχει κατασκευάσει με περισσή επιμέλεια τα πάντα προς ε-

ξυπηρέτησή του  (Ἀπομν. IV. 3. 1 κ.ἑ.), δεν είναι το μέτρο όλων των πραγ-

μάτων. Η δικαιοδοσία του ανθρώπου περιορίζεται στα ανθρώπινα πράγ-

ματα, στο βαθμό που αυτά δεν είναι αναγώγιμα στα θεία ή φυσικά πράγ-

ματα,  όπως συνάγεται από μία πληροφορία που μας παραδίδει ο Ξενο-

φών στα Ἀπομνημονεύματά του. Σύμφωνα με μια ενδιαφέρουσα ερμηνεία

του σχετικού χωρίου από τον Βασίλειο Τατάκη,  ο Σωκράτης διέκρινε την

ανθρώπινη ζωή στην περιοχή των  «ἐφ’ ἡμῖν» και στην περιοχή των  «οὐκ

ἐφ’  ἡμῖν».  Στην πρώτη που ισοδυναμεί με την περιοχή    της ηθικής δρα-

στηριότητας, η διάνοια και η σκέψη του ανθρώπου μπορούν να κατευθύ-

νουν τα πάντα· στη δεύτερη, που ταυτίζεται με την περιοχή της τύχης, το

λόγο έχει η θεϊκή βούληση. Η περιοχή όμως της ανθρώπινης ζωής που ο-

ρίζεται από το θείο δεν είναι τελείως απρόσιτη στην  «ἀνθρωπίνην γνώ-

μην»  κατά τον Σωκράτη,  αφού με τη βοήθεια της μαντικής ο άνθρωπος

μπορεί να εισχωρήσει σε αυτήν. Με τη διάκριση της ανθρώπινης ζωής στις- 4 -

δύο αυτές περιοχές αφενός επικυρώνεται η αυθεντία του λόγου στο πεδίο

της πράξης και αφετέρου τίθενται όρια στον υποκειμενισμό.

Η σωκρατική πρόσκληση για αυτογνωσία δεν υποδηλώνει ότι ο άν-

θρωπος θα πρέπει να αποκόψει τους δεσμούς του με τον κόσμο,  για να

αφιερωθεί στην επισκόπηση της ατομικότητάς του.  Η ενδοσκόπηση δεν

είναι η μέθοδος που θα συνιστούσε ο Σωκράτης για να ανακαλύψει ο άν-

θρωπος την αλήθεια που υπάρχει μέσα του. Αν στα πλαίσια της σωκρατι-

κής φιλοσοφίας η αλήθεια δεν κατακτάται από το μεμονωμένο άτομο,

αλλά είναι απότοκος μιας επίμονης διαλεκτικής πορείας,  κατά ανάλογο

τρόπο και η αυτογνωσία συντελείται μέσα από την επαφή του υποκειμέ-

νου με τα άλλα υποκείμενα, επαφή που επιτυγχάνεται χάρη στον άμεσο

και ζωντανό διάλογο. Από αυτά συνάγεται ότι για τον Σωκράτη ο άνθρω-

πος είναι το ον που μέσα στο πεδίο του διαλόγου μπορεί να εξοικειωθεί με

τον εαυτό του και να γνωρίσει τα ουσιώδη στοιχεία του είναι του·  είναι

επομένως το ον, το οποίο, αποκτώντας γνώση της φύσης του, μπορεί να

καταστρώσει το σχέδιο ζωής που αρμόζει σε αυτό και να πραγματώσει το

ιδεώδες της ευπραξίας.

Η αυτογνωσία οδηγεί στη διαπίστωση ότι το πολυτιμότερο πράγμα

στον άνθρωπο είναι η ψυχή, η οποία κατά τον Σωκράτη  (Ἀπομν., IV. 3. 14)

«μετέχει τοῦ θείου περισσότερο από κάθε ἄλλο ἀνθρώπινο πράγμα»· γι’

αυτό και υποστήριζε ότι το ύψιστο καθήκον των ανθρώπων, είναι να με-

ριμνούν για την ψυχή τους και με επιμονή προέτρεπε τους Αθηναίους να

καταβάλλουν κάθε προσπάθεια προκειμένου να την κάνουν όσο γίνεται

καλύτερη  (Ἀπολ. 29d-30b). Η ψυχή εξάλλου είναι ο πραγματικός εαυτός,

δηλαδή ο καθαυτό άνθρωπος, όπως διατείνεται ο Σωκράτης στον πλατω-

νικό διάλογο Ἀλκιβιάδης (130e). Ο Σωκράτης παρουσιάζεται στο διάλογο

αυτόν, όσον αφορά την ανθρωπολογία του, ως εκφραστής ενός ιδιότυπου

δυϊσμού,  αφού δηλώνει κατηγορηματικά ότι ούτε σώμα,  ούτε  «συναμφό-

τερου» σώματος και ψυχής είναι ο άνθρωπος, παρά μόνο ψυχή (130 c). Το- 5 -

σώμα που εξουσιάζεται από την ψυχή δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα

απλό εργαλείο στη διάθεση της ψυχής.  Η σχέση με άλλα λόγια μεταξύ

ψυχής και σώματος είναι η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον τεχνίτη και

στα εργαλεία που χρησιμοποιεί.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη  (Ἠθ. Μεγ., 1180 a 19-23)  ο Σωκράτης

εξελάμβανε την ψυχή ως μια αδιαίρετη λογική ενότητα, που ήταν ο τόπος

των ηθικών αρετών και στην οποία το άλογο δεν είχε καμία θέση. Η ψυχή

κατά τον Σωκράτη αποτελείται,  όπως λέγει χαρακτηριστικά ο W. Jaeger,

από  «σκεπτόμενο πνεῦμα» (denkender Geist)  και  «ἠθικό λόγο» (sittliche

Vernunft). Η φύσις επομένως του ανθρώπου,  ο οποίος ταυτίζεται με την

ψυχή είναι λογικής και ηθικής υφής,  μια αντίληψη που προσδίδει στον

άνθρωπο μοναδική αξία.  Εφόσον η ψυχή,  που  «μετέχει τοῦ θείου»  είναι

λόγος και δεδομένου ότι ο θεός είναι απόλυτα αγαθός σύμφωνα με τον

Σωκράτη γίνεται κατανοητό γιατί κατά την αντίληψή του ο άνθρωπος ως

λογική ψυχή δεν είναι δυνατόν να επιθυμεί συνειδητά το κακό (:  οὐδεὶς

ἑκὼν κακὸς) —βασικό δόγμα του Σωκράτη— και γιατί η σωκρατική ηθική

είναι νοησιαρχική.

Η διδασκαλία του Σωκράτη για την ψυχή και η πεποίθησή του ότι

αυτή είναι ο άνθρωπος δεν συνεπάγεται περιφρόνηση του σώματος.  Ό-

πως ο τεχνίτης φροντίζει τα εργαλεία που χρησιμοποιεί, αφού με τη βοή-

θειά τους τα δημιουργικά του σχέδια θα πάρουν σάρκα και οστά, έτσι και

το ανθρώπινο ον θα πρέπει να μην παραμελεί το πολυτιμότερο εργαλείο

που βρίσκεται στη διάθεσή του,  δηλαδή το σώμα με τα διάφορα όργανά

του.  Γι’  αυτά τα όργανα ο Σωκράτης,  όπως μας πληροφορεί ο Ξενοφών,

είχε εκφρασθεί με θαυμασμό και τα είχε θεωρήσει έργα  «προνοίας»

(Ἀπομν.,  Ι. 4. 5-6). Ακολουθώντας και αυτός την τάση της εποχής να δια-

χωρίζεται σαφώς ο άνθρωπος από τα υπόλοιπα ζώα, ήταν της γνώμης ότι

οι άνθρωποι υπερτερούν, σε σύγκριση με τα άλλα ζώα, όχι μόνο ως προς

την ψυχή, αλλά και ως προς την κατασκευή του σώματος  (Ἀπομν., Ι. 4. 11 - 6 -

κ.ἑ.). Το σώμα  —έργο  «σοφοῦ τινος δημιουργοῦ και φιλοζῴου» (Ἀπομν.,  Ι.

4. 7)— που βρίσκεται στην υπηρεσία του ανθρώπου, είναι το πιο κατάλλη-

λο και πιο μελετημένο, για να ανταποκριθεί στις δυνατότητες της ψυχής.

Ο Σωκράτης είχε συναίσθηση ότι η ικανοποίηση των αναγκών του

σώματος είναι συνδεδεμένη με το αίσθημα της ευχαρίστησης και, επομέ-

νως, ότι η ηδονή συνιστά ουσιαστική έκφραση της ζωής. Θεωρούσε μάλι-

στα τις αισθήσεις, με τις οποίες  «ἀπολαύομεν πάντων τῶν ἀγαθῶν», ως

ένα από τα δώρα των θεών προς το ανθρώπινο γένος  (Ἀπομν., IV. 3. 11).

Όμως, όπως καθετί που υπερβαίνει το μέτρο οδηγείται στην καταστροφή

—μια πίστη βαθιά ριζωμένη στην ελληνική συνείδηση και συνυφασμένη

με τον πολιτισμό της πόλεως—, έτσι και η υπέρμετρη ηδονή και γενικά η

έλλειψη εγκράτειας στις απολαύσεις θα επέφεραν αναπόφευκτα την εξα-

σθένιση και παρακμή του σώματος με αποτέλεσμα ο βίος να καταστεί α-

βίωτος. Η κατάχρηση στις αισθητηριακές ηδονές εγκυμονούσε παράλλη-

λα σοβαρούς κινδύνους και για την ψυχή,  σύμφωνα με τον Σωκράτη,  α-

φού η ψυχή κινδύνευε να υποδουλωθεί στον κόσμο της ηδυπάθειας και να

παύσει να ασκεί το φυσικό της δικαίωμα να άρχει πάνω στο σώμα· κινδύ-

νευε δηλαδή να χάσει την ελευθερία της και να καταστεί υποχείριο του

σώματος. Όταν η ψυχή, που στην ουσία της είναι νοῦς, φρόνησις, λογισμός,

διοικεί και εξουσιάζει το σώμα, ο άνθρωπος αυτοκαθορίζεται, αφού υπο-

χρεώνεται να δρα και να συμπεριφέρεται σύμφωνα με ό,τι πιο αυθεντικά

του ανήκει, δηλαδή το λόγο του. Η κυριαρχία επομένως της ψυχής πάνω

στο σώμα συνεπάγεται κατά τον Σωκράτη την ελευθερία του ανθρώπου,

ελευθερία που τον καθιστά ικανό να μεριμνά όχι απλώς για το ζῆν, αλλά

για το εὖ ζῆν.

Ανακεφαλαιώνοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Σωκράτης συ-

νέλαβε τον άνθρωπο ως λογική ψυχή, που έχει στην κατοχή της ένα σώ-

μα. Η ψυχή είναι ο χώρος των διανοητικών λειτουργιών, αλλά και ο τόπος,

όπου έχει την έδρα της η ηθική συνείδηση. Ο άνθρωπος δεν είναι κατά τον- 7 -

Σωκράτη το μέτρο όλων των πραγμάτων· στην περιοχή όμως της πράξης

και των ηθικών αξιών ο λόγος του είναι το ορθό και το αλάνθαστο κριτή-

ριο, γι’ αυτό και είναι υπεύθυνος για τις αποφάσεις του και την εν γένει

συμπεριφορά του.  Το σώμα ως εργαλείο της ψυχής χρειάζεται προσοχή

και φροντίδα· η ευρωστία του συνιστά απαραίτητο όρο, για να εκπληρω-

θεί ο προορισμός του ανθρώπου ως έλλογου, ηθικού και πολιτικού όντος.

Ο Σωκράτης αναγνωρίζοντας τη χρησιμότητα του σώματος δεν απέρριψε

τις ηδονές που συνδέονται με την ικανοποίηση των βασικών του ανα-

γκών.  Απαιτούσε όμως πάντα να εξουσιάζεται το σώμα από την ψυχή,

γιατί τότε μόνο η επιδίωξη της ηδονής διέπεται από το πνεύμα της εγκρά-

τειας και δεν αποβαίνει ολέθρια για το άτομο και την κοινότητα.

Από όσα έως τώρα έχουν εκτεθεί έγινε φανερό ότι ο Σωκράτης δια-

φοροποιείται από τους Σοφιστές με τη θέση που προβάλλει, όσον αφορά

το ερώτημα για τον άνθρωπο, και η διαφοροποίησή του αυτή, όπως βάσι-

μα μπορούμε να υποθέσουμε,  υπήρξε συνειδητή. Με τη δυϊστική και αυ-

στηρά νοησιαρχική του ανθρωπολογία ο Σωκράτης επιχείρησε να ενισχύ-

σει το λόγο, ο οποίος, όπως ήδη αναφέρθηκε, είχε περιέλθει σε κρίση εξαι-

τίας των γενικότερων ιστορικών συγκυριών των τελευταίων δεκαετιών

του  5

ου

αιώνα π.Χ., αλλά και εξαιτίας της διδασκαλίας των Σοφιστών, α-

φού είχε μεταβληθεί σε όργανο για την ικανοποίηση των ανθρώπινων ε-

πιθυμιών και ιδιαίτερα της επιθυμίας για ισχύ και εξουσία και είχε τεθεί

στην υπηρεσία του εγωκεντρισμού και της αλαζονείας του ατόμου. Είναι

επίσης πιθανό να προβλημάτισε τον Σωκράτη και η αποδυνάμωση του

λόγου στη σύγχρονή του τραγωδία, καθώς ο Ευριπίδης δε δίστασε να πα-

ρουσιάσει επί σκηνής το θρίαμβο του πάθους έναντι της γνώμης. Ο λόγος

με τη βοήθεια της φιλοσοφικής παιδείας έπρεπε να ξαναβρεί την ηθική

του ποιότητα,  να αποσπασθεί από τη σφαίρα των ιδιοτελών συμφερό-

ντων, να εκφράσει πάλι κοινά αιτήματα και να εργασθεί για την επίτευξη

της ατομικής και της κοινωνικής ευδαιμονίας. Ο λόγος κατά τον Σωκράτη- 8 -

θα ανακτούσε το κύρος του, αν ο άνθρωπος αντιλαμβανόταν ότι ο λόγος

είναι η ουσία του είναι του, ένας λόγος όμως εξουσιαστικός και οργανωτι-

κός,  με αναφορά στην αρετή,  στην αλήθεια και στο θείο,  ικανός να επι-

βάλλει την τάξη και το μέτρο και να εξασφαλίζει τη σωτηρία του ατόμου

και της πόλεως.